1
6. Hafta: MUDANYA ATEŞKESİ VE NİHAYİ BARIŞ LOZAN 
Özet:
Bu bölümde, Kurtuluş Savaşı’nın Büyük Taarruz sonrası Mudanya Mütarekesi’ne kadar olan 
askeri ve diplomatik süreci incelenecektir. İsmet İnönü başkanlığında, Münir Ertegün, Hikmet 
Bayur, Ruşen Eşref Ünaydın, Yahya Kemal Bayatlı gibi isimlerin de bulunduğu Türk 
delegasyonu, Lozan Konferans’nda Türkiye’yi temsil etmek amacıyla görevlendirilmiştir. 20 
Kasım 1922 tarihinde başalyan konferansa iki buçuk ay sonra ara verilmiştir. Daha sonra 23 
Nisan 1923 tarihinde yeniden toplanan konferans üç aylık bir çalışmadan sonra 24 Temmuz 
1923’de devletlerarası antlaşmanın imzalanmasıyla sona ermiştir.
Başta Trakya sınırı, Boğazlar Meselesi, Ege Denizi, Kapitülasyonlar, Azınlık Hakları ve 
Osmanlı borçları olmak üzere benzeri  konularda alınan kararlar dahilinde Lozan Antlaşması, 
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 23 Ağustos 1923 tarihli toplantısında 227 üyeden 213’ünün 
olumlu oyu ile onaylanmıştır.
6. Hafta: MUDANYA ATEŞKESİ VE NİHAYİ BARIŞ LOZAN 
Büyük Taarruzun sonuçları başta İngilizler olmak üzere Batı kamuoyunu şaşırtmıştı. 4 ve 7 
Eylül tarihlerinde Yunan tarafı, Anadolu’nun boşaltılması esası üzerinden ateşkes 
imzalanmasını bağlaşıklarına bildirmişlerdi. Ancak Türk ordusunun ilerleyişi sonucu 18 Eylül 
tarihinde Anadolu işgalci güçten temizlenmişti. Kısacası bu tarihte Anadolu’nun boşaltılması 
söz konusu değildir. Bunun yanı sıra Boğazlar, İstanbul ve Doğu Trakya sorunları vardı. 
Zaferin ardından Türk birliklerinin bir kısmı İzmit ve Çanakkale’de bulunan İngiliz 
kuvvetleriyle karşı karşıya gelmişlerdi. Durum kritikti. Doğu Trakya ve İstanbul’un 
kurtarılması için ordunun bu birlikleri aşması gerekiyordu. İngilizler Doğu Trakya ve 
İstanbul’u Türklere bırakmak istemiyorlardı. Bunun için de silahlı çatışma kaçınılmazdı. 
Özellikle Lloyd George hükümetinin devrilmekten kurtarılması, ortak İngiliz-Yunan 
çıkarlarının olabildiğince korunması İstanbul’un İngilizlerin elinde kalmasıyla mümkündü. 
İngilizler buradaki birliklerini güçlendirirken Fransız ve İtalyanlar İngilizleri yalnız bıraktılar; 2
Çanakkale ve İzmit’teki kuvvetlerini çektiler. Böylece İngiliz ve Türk ordusu karşı karşıya 
kaldı.  Londra-Paris-İzmir arasında yoğun bir diplomatik trafik başladı. İngiliz hükümeti 
İstanbul’daki temsilcileri General Harrington’a kesin emir vererek, kendi birlikleri üzerine 
ateş açılırsa hemen karşılık verilmesini istedi. Öte yandan İstanbul’un Türklere bırakılmasına 
razı oldu. Türk tarafı boğazların serbestliğine karşı olmadığını belirtince sorun Doğu Trakya 
üzerinde düğümlendi. 
Büyük Zaferi destekleyen Fransız kamuoyunun baskısı, Rusya ve İtalya’nın siyasal 
yardımlarıyla sonunda ateşkes görüşülmeye karar verildi. Mondros Ateşkes’inin hala 
yürürlükte olduğunu ileri süren İngiltere’nin geri adım atmasıyla  3 Ekim günü Mudanya’da 
Batılı müttefikler, Yunanistan ve Türkiye temsilcileri bir araya geldiler. Bunalımlı evrelerinin 
sonunda 11 Ekim 1922’de Ateşkes imzalandı. İlginç nokta ateşkes metininde Yunanistan’ın 
imzası yoktu. Ateşkesin uygulaması İngiltere, Fransa ve İtalya hükümetlerine bırakılmıştı. Bu 
garip durum 14 Ekimde Yunanistan’ca düzeltildi ve bu tarihte yayınlanan hükümet bildirisi 
ile “Ateşkes protokolünü katılmaya Yunanistan’ın kendini mecbur gördüğü” belirtildi.
14/15 Ekim gecesi yürürlüğe giren mütareke hükümlerince Yunan kuvvetleri Doğu 
Trakya’dan hemen çekilmeye başlayacak ve 15 gün içinde bölgeyi tamamen boşaltacaklardı. 
TBMM hükümetinin jandarma birlikleri Doğu Trakya’ya geçeceklerdi.  19 Ekim 1922’de 
Başkomutanlık Olağanüstü Temsilcisi atanan Refet Paşa büyük gösteriler eşliğinde İstanbul’a 
girdi. Müttefikler 27 Ekim 1922 günü TBMM Hükümetine barış konferansının 13 Kasım’da 
İsviçre’nin Lozan kentinde başlamasını önerdiler. Görüşmeler sonucunda bu teklif kabul 
edildi. 
Bundan sonra Ankara Hükümeti için görüşmelerde Türkiye’yi temsil edecek  delagasyonu 
belirleme işi kalıyordu. Genel kanı baş müzakereci olarak o zaman  Dışişleri Bakanı olan 
Yusuf Ziya Tengirşenk’in  göderileceğiydi. Oysa Mustafa Kemal Paşa bu zorlu mücadele 
İsmet Paşa’yı bu pozisyona uygun görüyordu.  Nitekim Mustafa Kemal’in İsmet Paşa’yı 
Dışişleri Bakanı ve dolayısıyla barış görüşmelerinde başdelege yapabilmek için, istifa 
etmesini isteyen 24 Ekim 1922 tarihli telgrafını alınca derhal istifa etti. İsmet Paşa Dışişleri 
Bakanlığı’na seçildi.
28 Ekim 1922’de müttefiklerin İstanbul temsilcileri Lozan’da yapılacak Barış Konferansı’na 
Ankara ve İstanbul hükümetlerinin temsilci göndermelerini istediler. İngiltere’nin amacının 3
barış masasında Ankara’yı zayıf düşürmek olduğu açıktır. İstanbul hükümeti Sadrazamı 
Tevfik Paşa da 17 Ekim’den beri sürekli telgraflar çekerek ortak davranış öneriyor ve kararsız 
bir durumda bulunuyordu. İşte bu koşullar altında 1 Kasım 1922 tarihinde Meclis’e verilen bir 
yasa önerisinin kabulü ile padişahlık ve halifelik birbirinden ayrıldı ve padişahlık kaldırıldı. 
Vahdettin ise 17 Kasım 1922’de bir İngiliz gemisi ile Malta’ya geçti. Millet meclisi 18 Kasım 
1922’de Osmanoğulları’ndan Abdülmecit Efendi’yi halife olarak seçti.
İstanbul’daki müttefik temsilcileri 4 Kasım 1922’de verdikleri bir nota ile yapılması önerilen 
Barış Konferansı için 13 Kasım 1922 tarihini bildirmişlerdi. Gerçekten Türk Temsilciler 
Kurulu buna uygun olarak 11 Kasım 1922’de Lozan’a geldi, fakat konferansın bir hafta 
ertelendiğini öğrendi. Bunun üzerine Paris’e geçen İsmet Paşa burada Fransız Başbakanı 
Poincaré ile görüştü ve değişik toplantılara katıldı.
Lozan’a başdelege olarak katılan İsmet Paşa’nın yanısıra Sağlık Bakanı Dr. Rıza Nur ve eski 
Maliye Bakanı Hasan Bey (Saka) delege olarak katılıyorlardı. Bunların dışında da geniş bir 
danışman ve çevirmen topluluğu bulunuyordu.
Lozan Konferansı’nın başkanı, aynı zamanda İngiltere Dışişleri Bakanı olan Lord Curzon’du. 
Davetçi ülkeler İngiltere, Fransa ve İtalya, katılan ülkeler ise, bu üç ülke ve Türkiye dışında; 
Yunanistan, ABD, Romanya, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı (Yugoslavya) ve Japonya idi. 
Boğazlar sorunu görüşülürken; Bulgaristan, Rusya, Ukrayna ve Gürcistan temsilcileri de 
toplantılara katılmışlardı.
İngiltere temsilcisi Lord Curzon, İsmet Paşa için zorlu bir diplomat idi. Kaldı ki; Kral 
Konstantin’in Yunanistan’ı terketmesinden sonra yeniden Başbakanlığa gelen Venizelos da, 
Avrupa siyasal yaşamında çok tanınan, ağırlığı olan usta bir diplomat idi.
Lozan Konferansı açılış toplantısı 20 Kasım 1922’de Montbenon Gazinosu’nun büyük 
salonunda yapıldı. İsviçre Konfederasyonu Başkanı M. Haab’ın konuşmasıyla açılan 
toplantıyı izlemek üzere gelenler arasında Fransız Başbakanı Poincaré ve İtalya Başbakanı 
Mussolini de bulunuyordu. Hazırlanan programa göre M. Haab’ın konuşmasını Lord 
Curzon’un yanıtlamasından sonra tören sona erecek ve konferans çalışmalarına Ouchy 
Şatosu’nda başlayacaktı. Ancak İsmet Paşa “eşitlik” ilkesinden yola çıkarak, Lord Curzon’un 4
konuştuğu bir toplantıda kendisinin de konuşması gerektiğini ileri sürdü ve açılış töreninde bir 
konuşma yaparak Türkiye’nin barış konusundaki duyarlığını belirtti.
Gerçekten İsmet  Paşa’nın  konferans başlarken görülen iki temel sorunu vardı. Bunlardan 
birincisi eşitlik ilkesiydi. Türkiye kendini konferans için çağrı yapan ülkeler kadar yetkili 
görüyor ve bundan haklı olarak ödün vermek istemiyordu. İkinci sorun ise müttefiklerin, Türk 
delegelerini I. Dünya Savaşı’nın “yenilmiş” Türkiye’sinin temsilcisi olarak görmeleri ve buna 
göre tutum almalarına karşın, İsmet Paşa kendilerini Ulusal Savaş’ın “yenmiş” Türkiye’sinin 
temsilcisi olarak görüyor ve buna uygun bir tavır bekliyordu.
Lozan Konferansı’nın 20 Kasım 1922’de kabul edilen iç tüzüğünün, beşinci maddesine göre 
konferansa davet yapan ülkelerden her birinin bir temsilcisinin başkanlığını yapacağı üç komisyon 
kuruluyordu. Birinci komisyon, İngiliz delegesi Lord Curzon’un başkanlığı altında çalışacaktı 
ve “Ülke ve Askerlik Komisyonu” adını taşıyan bu komisyon “Boğazlar rejimini” de ele 
alacaktı. İkinci komisyon, “Türkiye’de Yabancılar ve Azınlıklar Rejimi Komisyonu” adını 
taşıyordu ve başkanlığını İtalya delegesi Garroni yapıyordu. Fransız delegesi Barer’in 
başkanlığını yaptığı üçüncü komisyon Maliye ve İktisat Sorunları Komisyonu adını taşıyordu 
ve kendi içinde beş yardımcı komisyona bölünmüştü.
Bu yan komisyonlardan birincisi; Düyun-u Umumiye’nin bölüşümü, işgal giderlerinin 
Türkiye tarafından ödenmesi, Yunanlılar’dan Türkiye’nin istediği ödenti gibi salt maliye 
sorunlarıyla ilgileniyordu. İkinci yan komisyon; limanlar, demiryolları, posta, telgraf, hava 
ulaşımı, kambiyo vb. gibi ulaşım ve ulaştırma işleriyle ilgilenecekti. Üçüncü yan komisyon; 
ticaret, gümrük tarifeleri, ticaret gemileri, emlak, edebiyat hakları, güzel sanatlar vb. gibi 
hususlarla uğraşacaktı. Dördüncü yan komisyon ise iktisat sorunlarıyla ilgilenecekti. Bunlar 
arasında savaş ve işgal dönemine ilişkin sorunlar, Türkiye tarafından zaptedilen mülklerin 
verilmesi, terk edilen topraklardaki Türk mülkleri sorunu vb. vardı. Beşinci yan komisyon ise, 
sağlık sorunlarıyla ilgilenecekti.
Lozan Konferansı 20 Kasım 1922’de başladıktan iki buçuk ay sonra 4 Şubat 1923’de kesildi. 
Daha sonra 23 Nisan 1923’de yeniden toplanan konferans, üç aylık bir çalışmadan sonra 24 
Temmuz 1923’de antlaşmanın imzalanmasıyla sona erdi.5
Konferansın temel sorunları; Trakya’daki sınır, Boğazlar’ın durumu ve geleceği, 
Yunanistan’ın ödemesi istenen savaş ödentisi, Musul ve özellikle “kapitülasyonlar”dı. Ayrıca 
Osmanlı borçlarının “ülke esasına” göre ödenmesi konusunda Ankara’nın ödünsüz bir talebi 
vardı.
Kapitülasyonlar konusunda müttefikler akıl almaz bir tutum içindeydiler ve sürdürülmesini 
istiyorlardı. İsmet Paşa’nın bu konuda kesinlikle belirttiği görüş şuydu: “Türkiye 
kapitülasyonlar yerine hiçbir şekil, hiçbir kayıt, hiçbir imtiyaz kabul edemez, etmeyecektir!” 
Uzun tartışmalara yol açan Musul sorunun çözümü de konferans sonrasına bırakıldı.
Konferansın ilk döneminde üzerinde ana hatlarıyla anlaşmaya varılan bir konu Boğazlar 
Rejimi oldu. Rusya’nın karşı çıkmasına rağmen İsmet Paşa Boğazlar’da uluslararası bir 
denetimi kabul etti.
Ancak mali sorunlarda anlaşmaya varmak mümkün olmuyordu. Gerek Ulusal Savaş sırasında 
ve gerekse sonrasında Ankara’yı sürekli desteklemiş bulunan Fransa, Fransız firmalarının 
çıkarlarının sözkonusu olduğu bu hususta, katı bir tavır takınmıştı. Örneğin Fransız firmaları 
Osmanlı borçlarının altınla ödenmesini istiyor, Türkiye ise Fransız Frankı’yla ödemek 
istiyordu.
Ocak 1923 başında Ankara’ya gelen Hasan Bey, Lozan’daki gelişmeler konusunda meclise 
bilgi verdi. Ancak yakında bir barış görünmüyordu. Zira Lord Curzon çıkarları sözkonusu 
olan İtalya ve Fransa’nın da desteğini sağlamıştı. Sonunda müttefiklerin verdikleri bir 
anlaşma metni önerisi İsmet Paşa tarafından kabul edilmeyince konferansa ara verildi. İsmet 
Paşa Ankara’ya döndükten sonra mecliste açık ve gizli oturumlar şeklinde çok uzun ve sert 
tartışmalar yapıldı. İkinci Grup, Lozan’daki delegelerin özellikle Musul sorununda ödün 
verdiğini ve “Misak-ı Milli”nin yaralandığını ileri sürüyorlardı. Aslında İkinci Grup bu 
tartışmalarla temelde Mustafa Kemal’i yıpratmaya çalışıyordu. Nitekim tüm bu kıyasıya 
tartışmalardan sonra ortaya somut bir şey konulamadı.
Çeşitli arabuluculuk girişimlerden sonra Lozan Konferansı ikinci kez 23 Nisan 1923’de 
toplandı. Konferansın bu döneminde Türkiye, Yunanistan’dan istediği savaş ödentisi yerine 
Karağaç’ı ödenti olarak kabul ediyordu. Kapitülasyonlar kaldırılıyor ve Osmanlı borçlarının 
ödenmesi “ülke temeline” göre ve Fransız Frankı’yla yapılıyordu. Ancak her şeye karşın uzun 6
süren görüşmelerden sonra anlaşma 24 Temmuz 1923’de imzalandı. Artık dış savaşım 
dönemi de sona ermişti.
Lozan Andlaşması’nın 1. maddesine göre; Türkiye ile Fransa, İngiltere, İtalya, Japonya, 
Yunanistan, Romanya, Yugoslavya arasındaki savaş durumu antlaşmanın yürürlüğe girişi 
tarihinden başlayarak bitmiş oluyordu.
Meriç Nehri’nin batısına dek Doğu Trakya Türkiye’nin olacaktı (madde 2). Suriye sınırı 30 
Ekim 1921 tarihli Türk-Fransız Antlaşması’nın 9. maddesine göre düzenlenen sınır olacaktı 
(Daha sonra İskenderun ve Hatay sınırlarımızın içine diplomatik bir savaşım sonucu 
alınacaktır).
Irak sınırının saptanması antlaşmanın yürürlüğe girmesinden sonraki dokuz aylık bir süre 
içinde Türkiye ile İngiltere arasında görüşme yoluyla çözümlenecekti (Musul bu görüşmelerin 
sonunda İngiltere’ye terkedilecektir).
İmroz, Bozcaada ve Tavşan Adaları Türkiye’ye (madde 12); Midilli, Sakız, Sisam ve Nikarya 
Adaları Yunanistan’a bırakılıyordu (madde 13). Ancak Yunanistan bu adalarda hiçbir deniz 
üssü kuramayacak, tahkimat yapamayacak, fazla asker bulunduramayacak ve Anadolu kıyıları 
üzerinde askerî uçak uçuramayacaktı.
Türkiye Mısır’la ilgili borç yükümlülüklerinden tümüyle kurtulmuş oluyordu (madde 18). 
Ayrıca Türkiye, Libya’daki ayrıcalıklarından vazgeçiyor (madde 22). Kıbrıs’ın İngiltere’ye 
katılışını tanıyordu (madde 21).
Türkiye’de kapitülasyonlarlar, her bakımdan ve tümüyle kaldırılıyordu (madde 28).
Ege Denizi’nde İtalya işgalinde bulunan adalar İtalya’ya bırakılıyor (madde 15), 5 Kasım 
1914 başlangıç olmak üzere Türkiye, Mısır ve Sudan üzerindeki tüm haklarından 
vazgeçiyordu (madde 17).
Azınlık hakları karşılıklı eşitlik temelinden yola çıkılarak ve bu konudaki uluslararası 
antlaşmalar çerçevesinde çözümleniyordu (madde 37-45).7
Osmanlı borçları “ülke temeline” göre takside bağlanıyordu.
Boğazlar’da geçiş serbestisi ilke olarak kabul ediliyordu (madde 26). Boğazlar Rejimi’ni 
düzenleyen aynı tarihli sözleşme, “bu antlaşmanın içindeymiş gibi, aynı güç ve değerde” 
oluyordu (Boğazlar Rejimi daha sonra Montreux Sözleşmesi’yle yeniden düzenlenmiş ve 
günümüzdeki statüsüne kavuşturulmuştur).
Lozan Antlaşması, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 23 Ağustos 1923 tarihli toplantısında 
227 üyeden 213’ünün olumlu oyu ile onaylanmış aynı gün İstanbul ve Boğazlar bölgesindeki 
müttefik donanması ve kuvvetlerinin derhal Türk topraklarını terketmeleri istenmiştir.
Gerçekten müttefikler 2 Ekim 1923’te İstanbul’u terk edecekler ve 6 Ekim 1923’te Türk 
ordusu kendisini yürekten bir  coşkuyla bağrına basan Türk İstanbul’a girecektir.  Lozan 
Antlaşması yeni Türkiye’nin temelindeki en önemli siyasi metindir. Yenilmiş, işgale uğramış 
bir ülkenin verdiği onurlu bir mücadelenin ardından uluslararası düzende eşit haklara sahip, 
tam bağımsız olma niteliğini kazandığının diplomatik formülasyonudur.  Bugün Lozan 
Antlşaması kimi çevrelerde eleştirilere uğramaktadır. Oysa bu antlaşmanın önemini 
anlayabilmek için Sevr ile kıyaslamak ve o günkü Türkiye’nin sosyo-ekonomik koşullarını 
dikkate almak gerekmektedir. İsmet Paşa’nın belirttiği gibi: “I. Cihan Harbi’nden kalan 
muahedelerin hiçbirisi yaşamaz. Yalnız Lozan Muahedesi ayaktadır... Lozan Muahedesi 
Türkiye için esaslı değerini ve uluslararası münasebetlerde kılavuz olacak ilkeleri taşımakta 
devam etmektedir.”
Lozan’ın başarısının ardında yatan itici güçler hakkında şunlar söylenebilir:
- Birinci etken askeri başarı olgusudur. Anti-emperyalist savaşın zaferle sonuçlanmış 
olmasıdır. 
- İkinci faktör taleplerin haklı ve gerçekçi oluşuyla ilgilidir.  Ulusal tez başından beri 
haklı ve meşru taleplere dayanıyordu. Misak-ı Milli gerçekçiydi, anavatan ve millet 
kavramıyla sınırlıydı. 
- Üçüncü neden siyasal düzeyde kavranabilir. Halk ile yönetim birlikteliği. Ülke belki 
de ilk defa olarak halk ile ulusal önderliğin işbirliğine sahne olmuştu. Lozan’a 8
gidilirken bu tarihsel ittifakın gücü hissediliyordu. Sözü işin mimarı İsmet Paşa’ya 
bırakmak gerekirse “Yaşamaya yetecek güçte olduğumuzu belirtmeye gitmiştik. 
Kuvvetli durumdaydık. Reddediyoruz dediğimiz zaman milletin de reddedeceğini 
biliyorduk.”
Ulusal Kurtuluş Savaşını Yorumlamak
Lozan Barışı ile sona eren Kurtuluş Mücadelesini (KM) yorumlamak sonraki gelişmeleri ve 
Türk Devrimi sürecini de doğru anlayabilmek açısından büyük önem taşımaktadır.  Her 
şeyden önce bu mücadele dünyadaki ilk bağımsızlık hareketi değildir. 18. yüzyılda Kuzey 
Amerika halkının İngiltere’ye daha sonra da Latin Amerika halklarının Portekiz ve İspanyol 
sömürgecilere karşı ayaklanıp bağımsızlıklarını elde ettiklerini biliyoruz. Bunlar birinci kuşak 
bağımsızlık savaşları olarak değerlendirilebilir.
Anadolu’daki KM 20. yüzyılın başarıya ulaşmış ilk kurtuluş hareketidir. Daha öncekiler 
klasik sömürgeciliğe karşı hareketlerken burada tekelci kapitalizm çağında bu sistemin bir 
ürünü olan emperyalizme karşı bir başkaldırı söz konusudur. Bu açıdan kronolojik olarak ilk 
bağımsızlık savaşı olmasa da KM emperyalizme karşı ilk mücadeledir. Bu yönüyle KM ikinci 
kuşak olarak değerlendirilebilir. Üçüncü kuşak bağımsızlık hareketleri ise II. Dünya Savaşının 
ardından başlayacaktır. Burada iki ana kategori vardır. Nazi ve Faşist işgallere karşı ulusal 
kurtuluş hareketleri ile sömürgeciliğe karşı bağımsızlık hareketleri. Birinci gruba örnek Doğu 
Avrupa ve Balkan ülkeleridir. İkinci grup daha geniş olup Asya ve Afrika ülkelerini 
kapsamaktadır. 
Türkiye faşist nazi işgaline uğramdığı ve tarihinde hiçbir zaman sömürge olmadığı için KM 
ne nazi-faşist işgale ne de sömürgeci anavatana (metropol) karşı bir mücadeledir. Bu 
bakımdan öncekilerden ayrılır. 
İdeolojik haritaları açısından ulusal bağımsızlık hareketleri çok renklidir. Burada üç ana çizgi 
ortaya konabilir. Burjuva-milliyetçi, sosyalist-komünist ya da dinci-İslamcı tonlamalar. 18 ve 
19. yüzyıldakiler birinci gruba girmektedirler. 9
Türkiye’de ulusal direniş sırasında İslam birliği çok önemli bir kaynaştırıcı unsurdu. Fakat 
yerel ve ulusal önderlikler kurtuluş savaşını dini olmayan, dünyevi ve evrensel kavramlarla 
meşrulaştırmayı yeğlediler. Kullanılan temalar milliyetçi kavramlardı. Bu açıdan Anadolu 
hareketi ideolojik yerini burjuva-milliyetçi grupta almıştır. KM işçi ya da işçi köylü  ittifakı 
temelli olmayıp kentli orta sınıf önderliğinde ve bütün halk sınıflarını kapsayan bir hareket 
niteliği göstermektedir. 
Anadolu’daki bağımsızlık hareketi emperyalizme karşı olmakla birlikte Batının evrensel 
değerleriyle çatışma içine girmemiştir. Bir sistem olarak emperyalizm ile halklar hatta 
emperyalist ülkelerin halkları arasındaki ayrımın altını çizen bir çok örnek vardır. 
Kurtuluş savaşını bağımsızlık mücadelelerinin örgütlenme tarzları açısından da 
inceleyebiliriz. Bu hareketler askeri örgütleniş olarak üç ana model etrafında gelişirler. Gerilla 
savaşı, halk savaşı ve düzenli ordu. KM bunlardan üçüncüsü kapsamında değerlendirilebilir. 
Savaşın sivil örgütlenmesi de önemlidir. Bir kere genelde bu tip savaşların örgütlenmesinde 
bir öncü parti ya da aynı amaçla kullanılan bir cephe vardır. Türkiye örneğinde parti yoktur. 
Cephe örgütü olarak tanımlanabilecek ARMHC ise bir parti ya da siyasal organizma değildir; 
kendini böyle sunmamaktadır.
Diğer ülkelerde kurtuluş mücadelelerinde kurtuluşçu örgütler şartların zorlamasıyla genelde 
yasadışı olarak yeraltında çalışmaya mahkumdurlar. Kapalı hücre usulüne dayalı girişi ve 
çıkışı zor örgütlerdir. Türkiye örneğinde ise hareketin siyasal örgütlenmesi açık, yasal, 
saydam ve esnek yapılıdır.  Bunun başlıca örgütsel modelleri cemiyetler, kongreler, Heyeti 
Temsiliye ve heyeti milliye tarzı aktif kurullardır. İşgal altında olmayan bölgelerin varlığı ve 
genişliği bu tür örgütlenmeyi mümkün kılmıştır.
Üzerinde durulacak son bir konu ise bu savaşın niteliğinin emperyalizme karşı olup 
olmadığıdır.  Kimilerinin iddiası bunun bir Türk-Yunan savaşı olduğu yönündedir. İkinci 
görüşü savunan bazı yazarlar İngiltere’deki savaş karşıtı kanatları, emparyal güçler arasındaki 
çelişkilere ve Kemalistlerin bunlardan yararlanışına işaret ederler. 
Bir kere görmek gerekir ki emperyalizm zaten bir bütün değil çelişkili bir olgudur. 
Emperyalist bir kamp ilkin Çarlık Rusya’sının yıkılışıyla ilk çatlağını vermiştir. Daha sonra 
İngiltere, Fransa ve İtalya arasında Türkiye topraklarının paylaşımı konusunda çelişkiler 10
doğmuştur. Yunanistan’a İngiltere tarafından verilen pay Fransa ve İtalya’yı tedirgin etti ve 
pasifliğe itti. Sonradan Fransa Ankara ile anlaşma yaparak kendini geri çekti. İtalya’da onu 
izledi. Yunanistan/İtilaf çekişmesi 1921 ilkbaharından itibaren İngiltere’nin Yunanistan’ı aktif 
desteğini çekmesiyle sonuçlandı. Emperyalist ülkelerin ve alt-emperyalist Yunanistan’ın 
kendi içlerinde bile savaş yanlısı ve karşıtı klikler şeklinde çelişkiler vardı. Tüm bunlar 
aslında emperyalizm denen olgunun iç çelişkileriydi ve Türkiye’deki ulusal güçler bundan 
ustaca yararlanmayı bilmişlerdir.
Kurtuluş Savaşını Türk-Yunan savaşına indirgeyen bakışa karşı basit bazı hatırlamalar 
yapmak gerekmektedir. 
Türklerle Yunanlılar ilk defa çatışıyor değillerdi. 1897’de de bir savaş yaşanmıştı. Ama bu 
defa söz konusu olan başkaydı. Birinci Dünya Savaşının bitiminde Mondros’ta İtilaf adına tek 
bir güç sadece İngiltere ve temsilcisi vardı. İşgaller başladıktan sonra Yunanistan 
kendiliğinden bundan pay almadı, ona İngiltere ve müttefikler tarafından yeşil ışık yakıldı. 
Yunanistan Anadolu seferinin zorlaştığı günlerde Batı Anadolu’da bir İyonya Devleti 
kurulduğunu ilan ettiğinde (30.07.1922) İngiltere Avam Kamarası’nda Lloyd George bunu da 
desteklemişti. Yunanistan bozgunundan sonra İngiltere bu defa Yugoslavya’ya geçici olarak 
İstanbul’u işgal önerdi.
Zafer sonrası Mudanya’da Yunan delegesi yine yoktu. Türk delegasyonunun karşısında 
İngiliz, Fransız ve İtalyan delegasyonları bulunuyordu. Yunan temsilcisi çağrılı olduğu halde 
gelmemiş ve Mudanya açıklarında bir gemide üç gün beklemeyi tercih etti. 
Lozan’da da benzeri bir durum yaşandı. Burada Yunan delegesi Venizelos hazır bulunuyordu. 
Ama bütün tartışma ve hesaplaşmalar savaşın fiili tarafları arasında değil, Türkiye ile İngiltere 
arasında cereyan etti. Esas sorun bir kez daha bir Türk-Yunan sorunu bir kez daha bir TürkYunan sorunu değildi, Batı-Türkiye sorunuydu. Yani ünlü  Şark Meselesi. Müttefikler ve 
özellikle İngiltere sadece Yunanistan’ı yenik düşmüş sayıyor, kendilerini I. Dünya Savaşı’nın 
galipleri gibi görmeye devam ediyorlardı. O kadar ki birkaç yıl önce Anadolu’ya sevk ettikleri 
Yunanistan’ın değil, kendi dertlerinin (özellikle kapitülasyonlar) peşindeydiler. 11
Sonuç:
Büyük Taarruz’un Batı Cephesi boyunca sürdürülmesi ile beraber, ana hedefler güneyde 
İzmir, kuzeyde ise Bursa’ydı. 9 Eylül’de İzmir ve 10 Eylül’de Bursa’nın alınması ile ana 
hedeflere ulaşılmış oldu. 18 Eylül’de son Yunan askerinin de Erdek’ten ayrıldığı raporu ile 
Anadolu’daki Yunan işgali sona ermiş oldu. Bundan sonra İngiliz işgalinde olan Boğazlar 
bölgesinin durumu gündeme geldi. Uluslararası destek bulamayan İngilizlerin karşısında Türk 
tarafının barışçıl ve diplomatik yaklaşımı ile sorun bir çatışma gerektirmeden çözüldü. Bu 
krizin aşılması ile eylül ayının sonunda Mudanya Mütarekesi’ni hazırlayan diplomatik süreç 
başladı. 
Türkiye Lozan’dan sonra uygar dünyanın, tüm haklarına sahip, eşit, bağımsız ve saygın bir 
devleti olarak dünya siyasal sahnesinde görülmektedir. Lozan Antlaşması’nın değerini 
anlamak için Sevr’le karşılaştırmak da yetmez. Sver, mağlup bir imparatorluğu yenen 
devletlerin zorladıkları hükümleri kabul etmek demekti. Lozan ise onurlu bir devletin masa 
başında çetin pazarlıklarla ve geçmişin yüklerinden, geleceğin ise ipoteklerinden kurtulmak 
amacıyla yaptığı aklıcı bir antlaşmadır.